Ruimte voor een nieuw verhaal
Muzikanten Nynke Laverman & Sytze Pruiksma:
‘Als je gaat leven naar je waarden, krijg je daar zoveel rijkdom voor terug’
Fotografie: Han Ernest
We kunnen radicaal anders gaan leven, zeggen Nynke Laverman en haar man Sytze Pruiksma. Tijdens een sabbatical in 2019 gooiden ze zelf het roer om. En ze maakten PLANT, een album en voorstelling over de kwetsbaarheid van ons bestaan op aarde en het menselijk onvermogen om werkelijk te veranderen. Nynke: ‘We zijn toe aan een nieuw verhaal waarin we kunnen gaan geloven.’
Tekst: Merel van der Lande | Fotografie: Han Ernest (portret) en Merel van der Lande
Als je ziet waar Nynke en Sytze met hun twee zoons wonen, snap je direct waar ze de inspiratie voor hun muziek vandaan halen. Hun huis, op het terrein van een voormalige melkfabriek net buiten het Friese dorp Weidum, biedt een weids uitzicht over het grasland. Repeteren doen ze in de melkfabriek. En met het bootje in de vaart naast het huis trekken ze er regelmatig met z’n vieren op uit om vogels te spotten. Sytze: ‘Normaal gesproken hadden we het interview in onze vogelkijkhut kunnen doen, maar daar zit nu een eend te broeden’, zegt Sytze lachend. De fascinatie voor het landschap en de vogels heeft hij van zijn moeder. Sytze: ‘Eigenlijk had ik bioloog willen worden, maar ik werd muzikant. Nu vertel ik het verhaal van de vogels en het landschap met mijn muziek.’ Ook het werk van Nynke gaat sinds 2007 over hoe wij ons als mensen weer kunnen verbinden met onze natuurlijke omgeving. Nynke: ‘Het wordt wel steeds uitgesprokener, omdat de urgentie toeneemt.’ Haar nieuwste voorstelling en album PLANT zou je een hoopvol protest kunnen noemen over onze ontspoorde relatie met de natuur. Nynke: ‘We staan voor iets ongekends en we zoeken de oplossing in de technologie. Op die manier denken we door te kunnen gaan met wat we al doen, maar dat gaat ’m niet worden. De verandering zal in onszelf moeten plaatsvinden. We moeten onszelf opnieuw uitvinden.’
Nynke, voordat we het over dat ongekende gaan hebben… Dat jouw werk sinds 2007 over de verbinding met onze natuurlijke omgeving gaat, is geen toeval. Waarom was dat jaar een keerpunt in jouw leven?
‘In 2007 ging ik, geïnspireerd door de film The story of the weeping camel, naar Mongolië om een tijdje bij een nomadenfamilie te verblijven. Het was bizar. Ik voelde me daar zo dom! Basisdingen, zoals een koe melken of deeg maken, kon ik niet. En hoewel ik van mijn ‘Mongoolse ouders’, zoals ze zichzelf noemden, nul oordeel heb gevoeld, maakte het me heel bewust van mezelf en de Westerse cultuur. De nomaden hebben zo veel wijsheid in zich. Ze redden het om in harmonie te leven met hun omgeving. En dat moet ook wel. Het is heel simpel: als jij te veel neemt of de grond uitput, heb je zelf geen eten. En naast het overlevingsstuk is er in die cultuur ook ruimte voor het spirituele. Wij zijn onderscheid gaan maken tussen de mens en de natuur, maar alles is één, alles komt uit dezelfde levensbron en dus is niet alleen de mens bezield, maar ook de rivier, de bergen, de wind. Zij beseffen dat. Zie je een mooie steen, dan moet je die nooit zomaar oprapen en meenemen, want dan is die steen drie maanden van slag. Daar moeten wij om lachen, maar het is zo kenmerkend voor hoe zij kijken: je moet alles behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. Met respect. En dat is niet zomaar een leuk theorietje, ze brengen het ook in de praktijk. Zo werd een dronken man die bij ons kwam niet als een klein kind weggestuurd. Hij werd binnengehaald, kreeg nog wat te drinken en werd uiteindelijk weer op zijn paard geholpen. Dat wij zo anders zijn gaan kijken, komt omdat wij ons los hebben willen maken van de natuur. Daar gaat het nummer Neighbours over.’
En Sytze, voor jou was jouw verblijf in de Banc d’Arguin in Mauritanië een keerpunt. Kun je daar iets over vertellen?
‘In 2008 nodigde trekvogelecoloog Theunis Piersma mij uit om samen met veertien wetenschappers twee weken aan de rand van een van de mooiste waddengebieden ter wereld te verblijven. Ik had Theunis kort daarvoor leren kennen en we hadden meteen een klik. Hij wilde muzikant worden en werd bioloog, ik precies andersom. Hij vroeg mij om mee te gaan naar de Banc d’Arguin omdat hij onderzoek wilde doen naar de grutto en ik wel wat van vogels wist. Op een gegeven moment hadden we een rosse grutto gevangen die al drie dagen niet wilde drinken. Terwijl het zwakke dier bij Theunis op schoot zat, improviseerde ik op mijn duimpiano een melodietje. Al bij de eerste noten begon de grutto te drinken! Toen viel voor mij alles samen. Dat melodietje heb ik later overigens uitgewerkt tot een orkestversie: Reade skries, rosse grutto in het Fries.’
Na de keerpunten in jullie leven waren jullie vastbesloten om de wereld te veranderen. In hoeverre is dat gelukt?
Sytze: ‘Tien jaar lang zijn we met een fantastische club mensen bezig geweest om via het burgerinitiatief Kening fan ’e Greide een andere manier van kijken in gang te zetten door middel van wetenschap, innovatie en kunst. Daarbij zette ik mijn muziek in om te vertellen wat er aan de hand is op het boerenland. Samen met Theunis deed ik de collegetour Music of Migration, waarbij Theunis het verhaal van de vogels vertelde met de data en ik met mijn muziek. Dat werkte heel goed; kunst kan een belangrijke rol spelen bij het overbrengen van een boodschap. Maar ondanks onze inspanningen werd de situatie alleen maar slechter. Daar stond ik dan met mijn vogelfluit, terwijl ik Theunis hoorde vertellen dat er wéér zeven procent minder vogels waren. Het issue is zo veel groter dan wij. Op een gegeven moment is het klaar hè?’
Nynke: ‘Er ging ook heel veel via het hoofd: nog meer technologisch innoveren. Daar werden we een beetje moe van, omdat het ’m daar volgens ons niet in zit. Er is geen oplossing. Er is hooguit een behandeling met bijwerkingen. Als je ziet dat de energie steeds in de buitenkant gestoken wordt en het echte pijnpunt, de verandering in onszelf, in onze manier van denken, steeds wordt overgeslagen, kan zo’n proces je uitputten.’
Sytze: ‘Ja, achteraf is die periode van tien jaar voor mij één groot rouwproces geweest. Omdat ik de beperking van wie wij als mensen zijn moest accepteren. Net als het feit dat we het als mensheid uiteindelijk niet gaan redden.’
Nynke: ‘Dan geef je het dus op, zeggen mensen dan. Wij hebben inderdaad niet de hoop dat het goed gaat komen met de mensheid, maar het is de vraag of dat erg is. De aarde redt het wel en misschien komt er een nieuwe menssoort of iets dergelijks. Dat weten we niet. Maar we kunnen ons wel afvragen hoe we onze tijd vanaf nu invullen: gaan we door met consumeren en onze omgeving vernietigen of doen we het anders?’
‘Als je altijd maar doorgaat in de ratrace, kom je niet aan die belangrijke vragen toe’
Jullie besloten om het anders te doen…
Nynke: ‘Ja, in 2019 namen we een sabbatical. Het was het einde van een fase, van tien jaar keihard werken. En omdat de druk eraf was, ontstond er weer ruimte voor inspiratie. Dat leidde tot PLANT, een plaat over het menselijk onvermogen en de kwetsbaarheid van ons bestaan op aarde. Maar behalve een album en een voorstelling is PLANT inmiddels ook een manier van leven. Een gevalletje practice what you preach. Ter inspiratie voor het album las ik boeken en keek ik documentaires, waardoor ik mezelf vragen ging stellen. Wat zijn we eigenlijk aan het doen? Kan dat niet anders? Of gewoon minder? En wat geven we eigenlijk door aan onze jongens? We zitten zo vast in automatische patronen, vooral op het gebied van consumeren. Als je altijd maar doorgaat in de ratrace, kom je niet aan die belangrijke vragen toe. In the middle of the hussle you cannot really see, zing ik in het nummer Your Ancestor. Door alles wat ik had gezien en gelezen, wilde ik bijvoorbeeld absoluut geen wegwerpplastic meer in huis halen. Verder eten we alleen nog biologisch en vegetarisch, zijn we van bank gewisseld omdat deze in duurzame projecten investeert, we hebben een auto weggedaan en geven onze kinderen ervaringen in plaats van spullen voor hun verjaardag. We zijn nu een derde meer kwijt aan eten, maar we besparen op andere dingen die we minder belangrijk vinden. Kleding kopen we bijvoorbeeld voornamelijk tweedehands. En waar ik eerst voor elk optreden een nieuwe outfit dacht te moeten hebben, trek ik nu rustig elke keer hetzelfde aan.
‘Juist omdat je tijd hebt, zijn sabbaticals de mooiste jaren’
In het begin kostte alles heel veel tijd. Zo ben ik twee maanden bezig geweest om een nieuwe boodschappenroutine te creëren. Ik wilde niet meer naar de supermarkt in het dorp omdat ik verpakkingsloos boodschappen wilde doen en dat kan alleen in Leeuwarden. Daar is een markt en er zijn twee biologische supermarkten waar mensen echt met je meedenken en daadwerkelijk liefde hebben voor eten. Dat is zo’n verademing! Door de sabbatical hadden we tijd om deze omslag te maken. Maar zelfs als je geen tijd hebt, moet je tijd nemen. Anders neem je uiteindelijk toch weer kortetermijnbeslissingen.’
Sytze: ‘Juist omdat je tijd hebt, zijn sabbaticals de mooiste jaren. Je hebt dan tijd om te reflecteren en tijd voor elkaar. De ruis is even weg en dan gaat het over de dingen die er werkelijk toe doen. Na die periode van tien jaar, was ik bijna overspannen. Toen er weer een nieuw project kwam, heb ik gezegd: nee, dat ga ik niet doen. Ik had een pauze nodig. Ik wilde meer tijd met de jongens buiten doorbrengen en bovendien had ik een expeditie naar Groenland op de planning staan. Die expeditie bestond uit wetenschappers die onderzoek deden naar drieteenstrandlopertjes. Omdat de sneeuw op Groenland veel sneller smelt door de klimaatverandering, komen de insecten eerder tevoorschijn en tegen de tijd dat de vogels uit het ei komen, is de piek van insecten al voorbij en is er dus minder voedsel. De vogels worden daardoor steeds kleiner. Op de korte termijn hebben de kleinere snaveltjes het nadeel dat ze, als ze in de herfst richting Afrika vliegen, niet met hun snaveltjes bij de kokkels kunnen die ze normaal gesproken onderweg eten. Maar op de lange termijn hebben ze een grotere kans om te overleven. In slechts 40 jaar tijd zijn deze vogels geëvolueerd om te anticiperen op de klimaatverandering. Fascinerend, zeker als je kijkt welke les we daaruit kunnen leren. Wat zijn de consequenties van onze manier van consumeren op de lange termijn? Dan ga je toch anders kijken. Want ons comfort brengt ons nu naar de afgrond. Dus is de volgende vraag: wat kan ik inleveren? We associëren dat vaak met verlies, maar als je gaat leven naar je waarden, krijg je daar zoveel rijkdom voor terug.’
Hoe ziet die rijkdom er dan uit?
Sytze: ‘Allereerst zit ’m dat in de tijd die je met elkaar hebt, als gezin. Daar maken we nu bewust meer ruimte voor. Wij hebben natuurlijk allebei een vrij beroep waardoor dat makkelijker kan, maar ook dat is een bewuste keuze. Ik vind het fantastisch om met de jongens op pad te gaan. Daardoor gaan ze anders kijken. Gelukkig hebben ze ook allebei iets met natuur; ze kennen het vogelboek van voren naar achteren en de oudste wil natuurfotograaf worden. Daarnaast zit ik weer in veel te veel projecten, haha! Die hebben allemaal te maken met de vraag hoe we de aarde nalaten aan de volgende generaties, maar het is anders dan eerst. Ik wil nu niets veranderen. Ik wil mensen raken via de schoonheid van muziek. Met de vogelfluit in mijn mond kan ik communiceren met een vogel; ik kan die vogel worden. Maar ik kan met muziek ook op een ander level met mensen communiceren: via het gevoel in plaats van het hoofd. Zo werkte ik met een strijkorkest dat op Oerol speelde. Vlak bij de plek waar het orkest speelde, zat een buizerdnest. Na de repetitie zei ik tegen de muzikanten: jullie hadden vijf keer omhoog kunnen kijken, want er vloog vijf keer een buizerd over. Ze hadden het niet gezien of gehoord. Maar tijdens de première gebeurde er iets wonderlijks. Op het moment dat er een buizerd over vloog, gingen alle koppies van het orkest tegelijkertijd omhoog, terwijl ze bleven spelen. De buizerd deed op die manier mee met de voorstelling, het was een samenwerking met de omgeving. Dat was echt een magisch moment, ook voor het publiek. Je wordt als het ware één met je omgeving.’ Nynke: ‘Alles wat scheppend is, geeft een fijne energie. Ik denk dat veel banen op een gegeven moment toch leeg voelen. Daarmee zeg ik niet dat iedereen kunstenaar moet worden. Maar het is wel belangrijk om je af te vragen: hoe draag ik daadwerkelijk bij? Want daarin zit liefde. En de liefde verbindt ons, met elkaar, met het landschap, met al het leven om ons heen. Er is nog zoveel moois om je over te verwonderen. In het nummer Sabearelân wil ik het liefst tegen onze kinderen zeggen dat het allemaal wel goed komt. Maar kan ik dat wel eerlijk zeggen? Ik kwam uit op: Alles wat ik sizze kin is dat leafde net stikken kin – Alles wat ik zeggen kan, is dat liefde niet stuk kan.’
Aan het begin van het interview zei je: ‘We moeten onszelf als mensen opnieuw uitvinden.’ Wat bedoel je daarmee?
Nynke: ‘We hebben een nieuw verhaal nodig. Een verhaal waarin we in balans leven met onze omgeving. Onlangs hoorde ik het woord ‘restoryation’. Mooi vond ik, want via verhalen geven wij betekenis aan ons leven. Geld is nu het belangrijkste verhaal: wat betreft religies zijn de meningen verdeeld, maar iedereen gelooft in geld. Daardoor zitten we met z’n allen gevangen in de ratrace. Maar die ratrace hebben we ook maar bedacht. We zijn toe aan een nieuw verhaal waarin we kunnen gaan geloven. Welk verhaal dat is, weet ik ook nog niet. De tijd is rijp om dat te laten ontstaan.’
Niet één waarheid
Voor Nynke en Sytze is PLANT onderdeel van die zoektocht naar het nieuwe verhaal: twaalf nummers met twaalf perspectieven. Zo is het nummer Tree Tree geschreven vanuit het perspectief van een boom. In Your Ancestor beschrijft Nynke de situatie waarin we zitten vanuit de verre toekomst. En tegenover de vernietigende kracht van de mens in Last Day staat de kracht van de liefde in Sabearelân. Eind 2019 was er zowel een plaat als een voorstelling, maar toen kwam corona en lag alles stil. Sytze: ‘Toen moesten we ineens een jaar overbruggen.’ Ze besloten daarom een zogenaamde slow album release te doen. Ze brachten elke maand een nieuw nummer van het album uit, gekoppeld aan een podcastaflevering waarin Nynke met verschillende mensen in gesprek gaat. Van psychiater en filosoof Damiaan Denys tot astronaut André Kuipers en kunsthistoricus Eva Rovers. Nynke: ‘Het mooie is dat iedereen zijn eigen perspectief heeft vanuit zijn eigen vakgebied. Er is niet één waarheid.’ Sytze: ‘Precies. Als Theunis, de bioloog, weer eens iets nieuws heeft ontdekt, heeft hij op datzelfde moment weer duizend nieuwe vragen. “Ik weet het gewoon niet”, zegt hij dan. We gaan het leven nooit ontrafelen en dat hoeft ook niet. Dat niet weten is nou juist te gek.’ Dat is precies de reden dat ze de voorstelling eindigen met een improvisatie. Nynke: ‘Ik heb geen melodie, geen tekst, geen plan. Dat vond ik altijd doodeng, maar toen Sytze het voorstelde, voelde ik dat het klopt met wat ik wil vertellen.’
‘Misschien moeten we gewoon toelaten dat we het niet weten met z’n allen’
De voorstelling begint met alles wat het publiek kent: een grote sound, veel taal en overweldigende beelden. Langzamerhand bouwen ze de prikkels af tot er bijna niets overblijft. Letterlijk, want zelfs het decor verdwijnt. Dan volgt de improvisatie, waarin de stiltes het allerbelangrijkst zijn. Sytze: ‘In de stilte ben je in contact met je omgeving, sta je helemaal open. Je komt dan in een wereld die je niet kent, waarin je niet weet wat er gaat gebeuren.’ Nynke: ‘Je kan heel veel in tekst vangen, maar uiteindelijk weten wij het ook niet. En misschien moeten we gewoon toelaten dat we het niet weten met z’n allen. Dat voelt eerst ongemakkelijk, maar elk creatief proces begint met een blanco pagina. In essentie zijn we creatieve wezens. We kunnen erop vertrouwen dat als we het niet-weten toelaten, we ruimte maken voor een nieuw idee, een nieuw verhaal.’
Nynke Laverman (1980) is zangeres, songwriter en spoken word artist. Haar man, Sytze Pruiksma (1972) is componist en geluidskunstenaar. Samen maakten ze het album en de voorstelling PLANT, over het menselijk onvermogen om werkelijk te veranderen en de kwetsbaarheid van ons bestaan op aarde. In een bijbehorende podcast gaat Nynke hierover in gesprek met mensen die zij inspirerend vindt, zoals natuurfilosoof Matthijs Schouten, komiek Jochem Myjer en internetpionier Marleen Stikker.
