Kunst die bijdraagt aan natuurverbinding
Theatermaker, storyteller en filosoof Puck van Dijk:
‘Empathie creëren voor de natuur. Dat is waar ik in geloof’
Mensen wakker kussen. Dat is wat Puck van Dijk beoogt met haar immersieve voorstellingen op het grensvlak van film, theater en technologie. Zelf is ze in 2015 ‘wakker geslagen’. Door een boek dat haar leven op z’n kop zette. ‘Om richting een meer hoopvolle toekomst te bewegen, hebben we een paradigma shift nodig.’
Tekst en portretfoto: Merel van der Lande
Puck stelt voor om af te spreken bij station Bussum-Zuid en van daaruit via de heide naar het bos te lopen. Op deze zonovergoten dag is het filewandelen op de heide, maar hoe dieper we het bos in lopen, hoe rustiger het wordt. Puck wil graag haar lievelingsplek laten zien: een omgevallen boom waarvan de wortels een waar kunstwerk vormen. Haar hond Pino kent duidelijk de weg en rent alvast vooruit. ‘Mooi toch!’, zegt ze enthousiast als we aankomen. Dit – andere mensen laten zien hoe mooi de natuur is – is precies waar de kracht van deze theatermaakster ligt. En tegelijkertijd is het voor haar pure noodzaak. Puck: ‘Ik maak de voorstellingen om mezelf een doel en houvast te geven. Anders zou ik in een klimaatdepressie belanden.’
Heeft dat te maken met het boek dat jou, zoals je zelf zegt, heeft wakker geslagen?
‘Ja. Zeven jaar geleden las ik Requiem for a Species, een boek uit 2010 van de Australische klimaatwetenschapper Clive Hamilton. Iedereen weet dat de effecten van vervuiling op het klimaat pas decennia later zichtbaar zijn. En Hamilton heeft berekend dat als we nú, as we speak, op de hele wereld zouden stoppen met alle vervuiling… het te laat is. Het is te laat om de aarde leefbaar te houden en onze soort te redden. Ik ging helemaal kapot, dacht: what the fuck? Dat boek was een klap in mijn gezicht. Ik vond het zo negatief! Het maakte me ontzettend kwaad, omdat ik het gevoel had dat het allemaal toch niet meer uitmaakte. En dat vind ik een heel vervelende, nihilistische gedachte, waar ik niets mee kan. Dus ik heb die gedachte geparkeerd en ben voorstellingen gaan maken. Om toch richting een meer hoopvolle toekomst te bewegen, hebben we een paradigma shift nodig, een totale verandering van overtuigingen en gedrag. En ik geloof dat verbeelding, een mooi verhaal, daarbij kan helpen.’
Stel dat Hamilton gelijk heeft. Waarom zou je je dan überhaupt nog inzetten voor het klimaat?
‘Misschien is het een soort vervroegd schuldgevoel richting onze zoon Felix, die nu drie jaar oud is. Het klimaat is natuurlijk wel hét grote thema. Alle andere thema’s, zoals kansengelijkheid en energietransitie, zitten hieraan vast. We leven in een geïndividualiseerde, door commercie, groei en persoonlijke winst gedreven samenleving. Dat is niet houdbaar. Ik kan heel boos worden om het feit dat de generaties voor ons niets hebben gedaan om het tij te keren toen het nog kon. Maar die woede verandert niets. Het is tijd dat we meer gaan leven in lijn met de natuur in plaats van ertegenin. Dat zit ’m onder meer in hoe we produceren, consumeren en ons verplaatsen. Ik zou bijvoorbeeld willen dat we ons, voordat we kiwi’s kopen, afvragen: groeien die wel in januari? Maar in plaats van zeggen dat mensen die kiwi’s niet meer mogen kopen, kun je ook zeggen: hé, kijk eens hoe mooi die boom is. Hoe kun je mensen verleiden in plaats van ze te straffen? Empathie creëren voor de natuur. Dat is waar ik in geloof. Je maakt andere keuzes als je een band met iets hebt.’
“Ik vind het belangrijk dat je een boom ziet als een levend wezen dat stoffen produceert waarvan jij afhankelijk bent”
Decorstuk
Een prachtig voorbeeld van het creëren van die empathie is de voorstelling Reuzen van Noord. Tijdens een audioroute van ongeveer een uur door Amsterdam Noord ontmoet je zes reusachtige bomen van 80 jaar of ouder die hun levensverhaal aan je vertellen. Die verhalen zijn gebaseerd op echte verhalen van bewoners, die Puck voor het maken van deze audioroute interviewde. Puck: ‘Door de bomen menselijke eigenschappen te geven, voelen mensen eerder empathie. Naast een boom in de Vogelbuurt staan bijvoorbeeld twee vuilcontainers met daaromheen allemaal rotzooi: kapotte magnetrons, lekkende batterijen, plastic. Als bodybuilder vertelt deze boom met een zwaar Amsterdam Noord-accent dat hij er graag goed uit wil zien, maar dat hij ziek is door de vervuiling die overal om hem heen ligt en in zijn wortels terechtkomt.’ En zo vertelt iedere boom een verhaal gekoppeld aan een thema dat in de wijk speelt: armoede, honger, huisvesting, gezondheid en nieuwkomers. Puck: ‘Eigenlijk verbindt Reuzen van Noord daarmee twee thema’s: empathie voor bomen én sociale ongelijkheid.’
Met haar voorstellingen wil Puck mensen vooral anders leren kijken. Verplaats je eens in die boom, zegt ze met Reuzen van Noord. Puck: ‘Ik vind het belangrijk dat je een boom niet ziet als een mooi decorstuk voor je wandeling of een gebruiksvoorwerp om je fiets tegenaan te zetten, maar als een levend wezen dat stoffen produceert waarvan jij afhankelijk bent. Dat je voelt dat de boom een deel is van jou en van het ecosysteem.’
Rouwproces
Die empathie voelen, helpt volgens de theatermaakster bij de paradigma shift waar ze eerder over sprak. Maar er is nog iets wat er in haar ogen moet gebeuren: we moeten rouwen. Puck: ‘We zijn als mensheid heel erg oplossingsgericht, ook als het gaat om het klimaat: zonnepanelen, elektrische auto’s, de oceanen schoonmaken, duurzame vis, noem maar op. Ik zeg niet dat al die initiatieven niet goed zijn, maar je gaat daarmee voorbij aan het rouwproces: afscheid nemen van de ene vorm van leven om de nieuwe vorm van leven te kunnen omarmen.’
“Zonder goed fundament hebben beslissingen niet voldoende draagvlak en verval je snel weer in het oude”
Puck weet waar ze het over heeft. Na de geboorte van zoon Felix besloot ze te stoppen met vliegen. Het nemen van dat besluit bracht een rouwproces op gang. ‘Ik realiseerde me dat ik daardoor niet meer naar plekken kon waar ik nog naartoe wilde, zoals Japan. Dat is pijnlijk. Maar daarnaast had ik me geïdentificeerd met het feit dat ik een globetrotter was. Ik heb in zes landen gewoond en pakte zeker vier keer per jaar het vliegtuig om op reis te gaan. Dat ik afscheid nam van dat deel van mezelf en mijn levensgeluk deed echt pijn.’
Door over de pijn van je verlies heen te stappen en meteen naar de oplossing te gaan sluit je het oude niet echt af. En dat is voor een werkelijke transitie wel nodig, aldus de theatermaakster. ‘Je wilt dat de nieuwe basis een goed fundament heeft. Zonder goed fundament hebben beslissingen niet voldoende draagvlak en verval je snel weer in het oude. Dat kan niet als je daadwerkelijk anders bent gaan denken. Ik zou nooit meer terug kunnen naar de oude, kosmopolitische Puck, omdat ik nu weet wat ik weet. Je kunt niet in Sinterklaas geloven als je weet dat hij niet bestaat.’
Dus oplossingen zijn in jouw ogen meer een quick fix, een doekje tegen het bloeden?
‘Wel als een goed fundament ontbreekt. En nogmaals: ik zeg niet dat al die initiatieven er niet moeten zijn. Het gaat ook om de veelheid van signalen die we afgeven. Maar ik word zelf gelukkiger van een mooie voorstelling of film dan van een bezoek aan een circulair landbouwproject. De fictieve laag van een verhaal raakt me harder dan de werkelijkheid. Neem de documentaire The Biggest Little Farm. Dat verhaal gaat niet alleen over hoe je het land zo moet bewerken dat het vruchtbaar wordt. Het gaat ook over mensen, over hun relaties, dromen en worstelingen. Alles wat het leven het leven maakt. Dat is wat kunst kan doen. En dat is ook wat ik wil bereiken. Adelheid Roosen noemt het ‘je publiek wakker kussen’. Door mensen mee op reis te nemen en ze te laten zien: hé, zo kan het ook!”
Toch een happy end dus?
‘Ik geloof niet in de redding. Ik geloof niet dat het allemaal toch gaat lukken als we maar allemaal zonnepanelen op ons dak zetten. Daarvoor is het te laat. Ik denk dat de komende honderd jaar niet mee gaan vallen. Maar ik heb niets aan dat besef. Dus ik omarm mijn klimaatdepressie en doe het enige wat ik kan doen: zoveel mogelijk mensen wakker kussen. En ik hoop dat er mede daardoor steeds meer mensen komen die denken: wat kan ik wèl doen?’
Puck van Dijk (1985) is co-founder en artistiek leider van Studio Puck van Dijk. Ze maakt immersieve ervaringen op het grensvlak van film, locatietheater en technologie. Hier vind je de audioroute van de voorstelling Reuzen van Noord.
